پيرامون ِ پيشوندهاي ِ فعلي ، و فعل هاي ِ پيشوندي در زبان ِ فارسي ، و اهميّت ِ عظيم ِ آن در توانش ِ زبان ، سخن بسيار مي توان گفت . و البتّه ، سخن گفتن در اين باره ، در صلاحيّت ِ اساتيد ِ زبان دان است ، نه اين بي مايه . با اين همه ، محض ِ ضرورت ، چند كلمه اي مي نگارم .
يكي از ضعف هاي ِ جدّي ِ زبان ِ فارسي ِ پس از سده ي ِ هفتم ( يا : ششم و هفتم ) ، در متروك شدن ِ پيشوندها و فعل هاي ِ پيشوندي چهره نموده و تحقّق يافته است (1) . و اين ضعفي لاعلاج نيست . چنانچه پيشينه ي ِ زباني ِ خود را – در زمينه ي ِ افعال و ساير ِ زمينه ها – به درستي مورد ِ شناخت و بازنگري قرار دهيم ، مي توانيم بسياري از ويژگي ها و داشته هاي ِ زباني ِ كهن را ، كه مايه ي ِ توان و استواري و زيبايي ِ آن بوده و به عللي – كه شناسايي ِ آن نيز ، امري كاملاً ممكن و ضروري است – متروك گرديده و توان ِ عمومي ِ زبان ِ ما را كاهش داده ، دوباره به زبان ِ خويش بازگردانيم ، و از اين راه ، پاره اي از سستي ها و ناتواني هايي را كه بدين زبان راه يافته ، برطرف سازيم .
بديهي است كه بخش ِ قابل ِ توجّهي از پيشينه ي ِ زباني ِ ما – كه بعضاً ممكن است حتّي در كهن ترين متن هاي ِ به جا مانده ي ِ فارسي (2) نيز برجاي نمانده باشد – به عينه و يا به صور ِ تغيير يافته ، در گويش هاي ِ محلّي محفوظ مانده ؛ و مي توان با پژوهش هاي ِ دقيق و اصولي ، در زمينه ي ِ گويش هاي ِ سراسر ِ سرزمين هاي ِ ايراني [ ايران ِ زباني و فرهنگي ] بدان دست يافت .
مي توانم بدون ِ ذرّه اي تعصّب و اغراق ، به جرأت بگويم كه موارد ِ بسيار يافته ام كه در آن ، در اداي ِ يك معني ، يك مفهوم ، يك حالت ، گويش ِ شهر ِ كوچك و دور افتاده و محصور در كوير ِ « طبس » ، بسيار توانا تر از فارسي ِ رسمي ِ امروزين است . ( هر كس ترديد دارد ، منتظر ِ « فرهنگ نامه ي ِ طبسان » بماند . اگر چه ، با دست نگري و تلخ زيوي ِ كنوني ِ نگارنده ، ممكن است به پايان بردن ِ آن ، چندين سال ِ ديگر نيز به درازا كشد . )
□
و امّا بپردازيم به فعل ِ پيشوندي ِ « واخوردن » :
در گويش ِ طبس ، افعال ِ « نوشيدن » و « آشاميدن » به كار نمي رود و به جاي ِ آن « واخوردن » داريم . در فارسي ِ كهن ، اين فعل ِ پيشوندي ، با همين معنا به كار مي رفته است . ( به همين صورت ، يا به صورت ِ « بازخوردن » - و در برخي از گونه ها : فاخوردن . ) :
     □ « يا اين مي ِ مست كننده بازخوريد . » ( ترجمه ي تفسير طبري ، ج 1 ص 96 )
     □ « و به ديه اندر شد به طلب آب و هيچ جا آب نيافت چنداني كه بازخوردي ... پاره اي انگور باز كرد و آب از آن بگرفت و پاره اي بازخورد و پاره اي در چيزي كرد و گفت ساعتي ديگر چون تشنه شوم بازخورم ... » ( همان ، ص 165 )
     □ « دم = دم ِ آب كه بازخورند . » ( لغت فرس . نقل از لغت نامه ، ذيل ِ : دم . )
     □ « مشرب مي شناسم امّا واخوردن نمي يارم . » ( سخنان پير هرات ، ص 124 ) ( در صفحه ي ِ 88 همين عبارت تكرار شده ، و در آن « فاخوردن » آمده . )
     □ « و نزديك ايشان هيچ نبود از هيچ نوع مال ، و آبي نبود كه بازخوردندي و كشتهاشان بخوشيد . » ( تفسر ابوالفتوح رازي ، ج 14 ص 228 )
                              □ آمد گل ، اگر باده گساري ، واخور
                                         بي باده ، نفس چند شماري ، واخور
                                         دي ، اقچه نداشتي نخوردي ، شايد
                                         امروز ، كه گل به دست داري ، واخور
                                                            ( حميد پسر رشيد گنجه اي . نزهة المجالس ، ش 411 )
                                       □ اي هر نفسي نهاده بر كف ساغر
                                          عيبي نبود ، ز دوستان ياد آور
                                          ما را مي ِ لعل نيست جز در ديده
                                          باري تو كه در پياله داري واخور
                                                              ( علاء الدين غوري . نزهة المجالس ، ش 2612 )
     □ « دهقان پياله اي بازخورد . » ( مرزبان نامه ، ص 40 )
     □ « خون او را از شراب خوشتر بازخوردند . » (همان ، ص 484)
     □ « [ آب را ] در سه نوبت بازخورَد . » ( علاء الدوله سمناني . مصنّفات ، ص 12 )
                               □ ساقي بده آن باده كه خون شد جگرم
                                          باشد كه به مي ز دست غم جان ببرم
                                          گر خلق جهان به كشتنم برخيزند
                                          مي واخورم و ز هيچ كس وانخورم
                                                              ( خواجوي كرماني . ديوان ، ص 545 )
...
بديهي است كه شواهد ِ اين فعل ِ پيشوندي منحصر به همين چند مورد نيست .
چند يادآوري :
1 – اين فعل ِ پيشوندي در هيچ يك از دو لغت نامه ي ِ معتبر و پر استفاده ي ِ معين و دهخدا (3) نيامده است ؛ الا آن كه در لغت نامه ، ذيل ِ « بازخوردن » ، نخستين معنا « خوردن و بلعيدن » ذكر شده ( از ناظم الاطبا ) و سپس شاهدي از تاريخ ِ قم نقل شده : « هرمزان گفت مرا مكش تا يك شربت آب بازخورم . » . بايد گفت كه شاهد كاملاً درست است ، اما معني ِ ارائه شده درست نيست ؛ چرا كه اگر « باز / واخوردن » را به معني ِ « خوردن » بگيريم ، به عاطل بودن ِ پيشوند ِ آن حكم كرده ايم . همچنين ، حق خواهيم داشت كه بگوييم : امروز چلو كباب واخوردم ( يا : بازخوردم ) !! آيا مي توان چلو كباب نوشيد ؟! پس « واخوردم » هم نمي توان گفت !
2 – در واژه نامه ي ِ « سخنان پير هرات » ، هيچ يك از دو وجه ِ « فاخوردن / واخوردن » بازتاب نيافته ؛ حال آن كه ، نخستين ويژگي و بلكه علّت ِ وجودي ِ « واژه نامه » در چنين آثاري اين است كه كليه ي ِ فوايد ِ واژگاني انعكاس يابد ، تا پژوهندگان ناچار از چشم گردان ، و تورّق ِ تمامي ِ اوراق ِ يك متن نباشند . كاري كه من كرده ام ؛ آن هم نه يك بار !!
3 – دكتر رياحي نيز ، در مقدمه ي ِ « نزهة المجالس » - ص 23 - « واخوردن » را به معني ِ « خوردن » گرفته اند ، كه درست نيست .
4 – آقاي ِ روشن ، در واژه نامه ي ِ ارزشمند ِ « مرزبان نامه » ، معني ِ كاملاً درست آورده اند : نوشيدن .
نكته :
در ترانه ي ِ حميد گنجه اي ، موردي وجود دارد كه احتمالاً در برداشت ِ استاد رياحي بي تأثير نبوده ، و آن اين است كه در مصرع ِ سوم ، فعل ِ « خوردن » - بدون ِ پيشوند – آمده . تنگي ِ مجال در كار نبوده ، و اين مربوط به رفتار ِ طبيعي ِ زبان است . در اين مصرع ، مطلق ِ « خوردن » در نظر است . در گويش ِ طبس نيز ، مثلاً مي گوييم :
                    « سه سال بُ هَنچي شراب ِ بِنَخُّرده بُدُم ؛ يه پِيَلَه ي ِ واخُردُم ، كلّه پا شُدُم ! »
                    [= سه سال بود همچنين شرابي بنخورده بودم ؛ يك پياله اي واخوردم ، كلّه پا شدم ! ]
شاهد از پارسي ِ كهن :
      « آن روز كه نوبت ِ شتر بودي ، بيامدي و دهن برنهادي و جمله آب بازخوردي ، و هم چندان آب كه خوردي شير بدادي . و روزي [ كه ] نوبت ايشان را بودي ، شتر آب نخوردي و شير ندادي . » ( تفسير ابوالفتوح ، ج 14 ص 349 )
□ □
در اسرار التّوحيد ، حكايتي آمده با عباراتي زيبا و بياني نازك : « شيخ ما گفت : پير بلفضل ِ حسن را گفتند كه دعايي بكن كه باران مي نيايد . گفت : « آري » آن شب برفي آمد بزرگ . گفتند : « چه كردي ؟ » گفت : « ترينه وا خوردم . » يعني چون من خنك ببودم جهان خنك ببود . » ( ص 259 )
استاد شفيعي ، « وا » را از آن ِ « ترينه » دانسته اند : ترينه وا . و در تعليقات ، در معناي ِ آن آورده اند : « كشكينه ( البلغه 141 ) غذايي از نان و سركه و سبزيجات ( نيكلسون . تعليقات تذكره 11p15 ) ← دوغ وا ، مويزوا ، ... » [ و در « فهرست لغات » آورده اند : « غذا يا آش كه در آن ترينه بكار برند . » ؛ و براي ِ خود ِ « ترينه » آورده اند : « نوعي قاتق كه مردم ِ فقير در غذاي ِ خود بكار مي برند . » ]
به گمان نگارنده ، نه معنايي كه در اين جا آمده مناسب ِ اين حكايت است ، و نه آن چه در فرهنگ ِ معين و لغت نامه ، ذيل ِ « ترينه » آمده . ( ضمناً ، در لغت نامه ، ذيل ِ « ترينه وا » همين حكايت نقل شده – با اندكي اختلاف – [ از تذكرة الاوليا ] . لفظ ِ درآيه ، صراحت دارد بر اين كه مؤلفان ِ لغت نامه نيز « وا » را از « ترينه » دانسته اند ! ) به نظر ِ نگارنده ، « وا » جزء ِ فعل ، و « پيشوند » ِ آن است : واخوردن . اين نكته را بيفزايم كه در گويش ِ طبس ، در مورد ِ غذاي ِ مايع – مانند ِ آش ِ رقيق ، آب دوغ خيار ، .. – نيز ، چنان چه از لب ِ كاسه سركشيده شود ، فعل ِ « واخوردن » كاربرد دارد .
هم چنين ، « ترينه » بيش از آن كه با « وا » آمده باشد ، بدون ِ آن آمده . از جمله در قطعه اي دوبيتي در همين كتاب ِ اسرارالتّوحيد ( ص 329 ) :
                               ما و همين دوغ وا و ترف و ترينه
                               پخته ي ِ امروز يا ز باقي ِ دينه
                               عزّ ولايت به ذُلّ عزل نيرزد
                               گر چه ترا بو ز چاچ تا به مدينه
و دراين شعر طيّان ِ مرغزي ( لغت نامه ، لغت فرس ، صحاح ،...) :
                               گر همه نيكوان ترينه شوند
                               تو كبيتاي ِ كنجدين ِ مني !
و دراين بيت ِ ناصر ِ خسرو ( چاپ ِ مينوي / محقق ، ق 168 ب 3 ) :
                               شكر چه نهي به خوان بر ، چون نداري
                               به طبع اندر ، مگر سركه و ترينه ؟
كه البته بايد خورشي باشد از همان گونه كه در فرهنگ ِ معين و البلغه ( تعليقات ِ اسرار التوحيد ) آمده ؛ و نيز در شعر « ما و همين دوغ وا ... » .
در فرهنگ ِ معين ، تنها وجه ِ « ترينه » ذكر شده و در لغت نامه نيز ، شرح ِ اصلي ذيل ِ « ترينه » آمده ؛ و اين نشان از آن دارد كه « ترينه » بيشتر به كار رفته تا « ترينه وا » ؛ - يا مؤلفان چنين ديده اند .
□ □
و امّا ، اين « ترينه » چيست ، يا چه بوده ؟
بايد پذيرفت كه معني ِ دقيق ِ برخي واژه ها را نمي توان با مراجعه به فرهنگ ها به دست آورد . و باز ، نابسندگي ِ فرهنگ ها ، در مواردي از اين گونه ، كه با نام ِ خورشي روبروييم كه در اين روزگار – دست ِ كم با اين نام ِ خاص – معمول و شناخته نيست ، بيشتر چهره مي نمايد .
آن چه ذيل ِ « ترينه » در فرهنگ ِ جهانگيري و چند فرهنگ ِ بعد از آن – رشيدي و برهان و ... – و دو فرهنگ ِ معاصر – لغت نامه و فرهنگ ِ معين – آمده ، تقريباً يكسان است .
با توجّه به لفظ ِ « خُنُك » و فعل ِ « واخوردن » ، « ترينه » اي كه در اين حكايت آمده ، بايد چيزي از گونه ي ِ « فالوده » بوده باشد . ( مانند ِ فالوده ي ِ كرماني ِ امروز ، و نه فالوده ي ِ رشته اي ِ شيرازي ) . اين كه در ساخت ِ آن ، كشك به كار مي رفته يا دوغ يا شير يا دوشاب ، و چه و چها ، روشن نيست . اين اندازه مي توان دانست كه اين « ترينه » ، سخت خُنُك مي بوده است ( خُنُكي ِ فيزيكي ِ عاريتي ، و نه سردي ِ خاصيتي – كه به آن « خُنُك » نمي گفته اند ، و نمي گوييم ! ) . و احتمالاً در آن يخ مي ريخته اند . گمان ِ فالوده گونگي ِ اين « ترينه » از آن جا به ذهن مي آيد كه مي گويد : « برفي آمد ... » . در اين برداشت ، ميان ِ دانه هاي ِ سپيد ِ فالوده با دانه هاي ِ برف ، مانندگي وجود دارد . و بايد توجّه داشت كه موضوع يا نكته ي ِ اصلي ِ مورد ِ نظر در اين حكايت ، باور و اعتقاد ِ « مشابهت يا همساني ِ وضع و حالت ِ جهان [ بيرون ] با وضع و حالت ِ [ درون ] ِ پير و قطب » است ، كه با باور ِ « همه تويي » در عرفان مربوط است . در تذكرة الاوليا ، اين حكايت ، با اندك تفاوتي در جزئيات ، آمده و در آن ، به اين موضوع صريحاً اشاره شده : « گفتند : چه كردي ؟ گفت : ترينه واخوردم . يعني كه من قطبم ، چون من خنك شدم ، همه ي ِ جهان كه بر من مي گردد خنك شد . » ( ص 818 )
□ □ □
يك ناپهريزي ِ ديگر هم مانده . ( در طبس ، به جاي ِ « پرهيز » ، « پهريز » داريم ، كه همان وجه ِ پهلوي ِ واژه است . و « ناپهريزي » در اين جا يعني : بي احتياطي ! – بواقع ، كمال ِ ناپهريزي است كه آدمي [ وقتي پس از سال ها ، به خود اجازه ي ِ نوشتن داده ] درست در نخستين قدم ها ، هر حدس و احتمالي را بي محابا روي ِ كاغذ بياورد و در پي ِ نشر ِ آن برآيد ، و هيچ نترسد كه اگر غلط كرده باشد ، مايه ي ِ تمسخر ِ قوم [ يعني اهل ِ فند ] واقع خواهد شد . امّا من با چنين مقوله اي بيگانه ام . درست يا نادرست درآمدن ِ نظر يا حدسي كه آدم ِ اهل يا مدّعي ِ پژوهش مطرح مي كند ، هر دو به يك اندازه سود مي رساند ! دانستن و باورداشتن ِ اين اصل ِ بديهي ، نخستين شرط ِ پژوهش است . )
در دفتر ِ دوّم ِ مثنوي ( بيت ِ 2165 ) آمده :
                               هر كه را ديو از كريمان وابرد
                               بي كسش يابد سرش را او خورد
ممكن است مصرع ِ دوم چنين بوده باشد :
                               بي كسش يابد سُرش را واخورد
« سُر » به معني ِ « شراب » ( شراب ِ برنج ) است :
                               لفت بخورد و كرم ، درد گرفتم شكم
                               سُر بكشيدم دو دم ، مست شدم ناگهان (4)
                                                              ( لبيبي )
اگر چنين باشد ، احتمال مي رود كه « سُر ِ كسي را واخوردن » ، مثل بوده باشد ؛ كنايه از : « كسي را فريب دادن ، ... » ( يا شايد : « دخل ِ كسي را آوردن » ) ؛ درست عكس ِ « دم ِ كسي را خوردن » ، به معني ِ « فريب خوردن از كسي ، فريفته ي ِ نيرنگ ِ كسي شدن » :
                               مَريد خواند خداوند ديو ِ وسوسه را
                               كه هر كه خورد دم ِ او ، چو او مَريد شود
                               ( ديوان كبير ، ج 2 بيت ِ 10033 . نقل از : فرهنگ نوادر لغات ديوان كبير ؛ ذيل ِ « دم » )
آنچه نگارنده را به گمان افكنده ، دو چيز است : يكي « او » ، كه اگر چيز ِ ديگري نباشد و ضمير باشد ، در اين جا « حشو ِ محض » است ؛ و ديگر فعل ِ « وابردن » در مصرع ِ نخست . ( و در هر صورت ، مي ارزد كه نسخه هاي ِ كهن ِ مثنوي ديده شود . مثنوي اي كه اين نامراد در خانه دارد نسخه اي از چاپ ِ بازاري و مفتضح ِ انتشارات ِ امير كبير است / چاپ ِ هشتم ، 1361 . )

مهدي سهرابي
81 / 1380
 

مشخّصات ِ منابع و مراجع :

اسرارالتّوحيد في مقامات الشّيخ ابي سعيد ، تأليف ِ محمد بن منوّر ميهني ؛ تصحيح ِ دكتر محمد رضا شفيعي كدكني ، انتشارات آگاه ، دوم ، 1367 .
تاريخ زبان فارسي ؛ دكتر پرويز ناتل خانلري ، نشر نو ، چهارم ، 1369 .
تذكرة الاوليا ، عطّار ؛ تصحيح دكتر محمد استعلامي ، انتشارات زوار ، چهارم ، 1363 .
ترجمه ي تفسير طبري ، - ؛ تصحيح حبيب يغمايي ، انتشارات توس ، سوم ، 1367 .
تفسير ابوالفتوح رازي ؛ تصحيح دكتر ياحقي و دكتر ناصح ، ... ( يك جلد – ج 14 – امانتي به دسترس بوده ، اكنون نيست كه مشخصات را بنويسم . )
ديوان خواجو ؛ تصحيح احمد سهيلي خوانساري ، انتشارات پاژنگ ، 1369 .
ديوان ناصر ِ خسرو ؛ تصحيح ِ مينوي / محقق ، دانشگاه تهران ، چهارم ، 1370 .
سخنان پير هرات ؛ به كوشش دكتر محمد جواد شريعت ، شركت سهامي كتابهاي جيبي ، سوم ، 1361 .
شاعران بي ديوان ( شرح احوال و اشعار ... در قرن هاي 3 – 4 – 5 هجري قمري ) ؛ تصحيح محمود مدبّري ، نشر پانوس ، اوّل ، 1370 .
صحاح الفرس ، محمد بن هندوشاه نخجواني ؛ به اهتمام ِ عبدالعلي طاعتي ، بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، دوم ، 2535 .
فرهنگ جهانگيري ، مير جمال الدّين حسين انجو شيرازي ؛ ويراسته ي دكتر رحيم عفيفي ، دانشگاه مشهد ، دوم ، 1359 .
فرهنگ فارسي ، دكتر محمد معين ؛ امير كبير ، هشتم ، 1371 .
فرهنگ فارسي ، تأليف ِ حسين ِ وفايي ؛ ويراسته ي ِ تِن هوي جو ، دانشگاه تهران ، اوّل ، 1374 .
لغتنامه ي ِ دهخدا . چاپ ِ دوم از دوره ي جديد ، 1377 .
مثنوي معنوي ؛ امير كبير ، هشتم ، 1361 .
مرزبان نامه ، سعدالدّين وراويني ؛ تصحيح محمد روشن ، نشر نو ، دوم ، 1367 .
مصنّفات ِ علاءالدّوله سمناني ؛ تصحيح نجيب مايل هروي ، ... ( به دسترس نيست ؛ امانتي بوده . )
نزهة المجالس ، تأليف ِ جمال خليل شرواني ؛ تصحيح دكتر محمد امين رياحي ، انتشارات زوّار ، اوّل ، 1366 .

             پابرگ ها :

(1) . بنگريد به : تاريخ ِ زبان ِ فارسي ، دكتر خانلري ، ج 1 ص 5 – 364 ؛ و ج 2 ص 124 . نيز : مقدّمه ي ِ اسرار التّوحيد ؛ دكتر شفيعي كدكني ، ص نود و سه .

(2) . قيد ِ « به جا مانده » ، براي ِ آن است كه تصوّر نشود كه همه ي ِ آنچه داشته ايم همين است كه هست ! آنچه به جا مانده و به دست ِ ما رسيده ، از صد يك ، بلكه دويست يك ِ آنچه بوده نيز كم تر است ؛ همچنانكه از آثار ِ دوره ي ِ پيش اسلامي ، باز ده يك از اين صد يك – دويست يك ، بيشتر به جا نگذاشته اند . هستند كساني از ايراني و انيراني كه – طفلكي ها – مدّعي اند كه تازي ِ بزرگوار ، كتاب سوزان و كتاب شوران نداشته است . به جاي ِ خود ، به حساب ِ اين حضرات – كه يا مغرض اند و يا نفهم – خواهم رسيد !

(3) . فرهنگ ِ معين ، گويا متأسفانه به روش ِ افست ، پي در پي ، بازچاپ مي شود ؛ و اين به هيچ وجه با روش ِ كار ِ آن بزرگ مرد سازگار نيست . دكتر معين – اين دگرگون كننده ي ِ فرهنگ نويسي ِ فارسي – به « فرهنگ ِ بسته » باور نداشت . « تعليقات » و « ذيل » ِ برهان ِ قاطع ، اين را به روشني نشان مي دهد . ( در سطر هاي ِ پاياني ِ مقدمه ي ِ فرهنگ ِ فارسي – ص 106 – نيز ، ضرورت ِ « سه بار تهذيب و تنقيح و تجديد طبع » را يادآور شده و از خوانندگان ِ فاضل نيز در خواست ِ ياري و همكاري نموده . )
ترديدي نيست كه ، بنده تنها كسي نخواهم بود كه برخي موارد ِ كاستي ها را بر كناره ي ِ كتاب يادداشت كرده ام و مي كنم . كاش ... بگذريم .
وضع و احوال ِ لغت نامه كه اصلاً قابل ِ بيان نيست ! اف بر ما ، كه مردي چون دهخدا داشته ايم ، و جز آلودن ِ نام ِ وي كاري نكرده ايم .

(4) . اين بيت ، در لغت نامه ، صحاح و فرهنگ ِ وفايي ، ( هر سه ، ذيل ِ « سُر » ) نادرست آمده . وجه ِ صحيح – كه نقل شد – از كتاب ِ « شاعران ِ بي ديوان » است ( كه خود از « لغت فرس » چاپ ِ دبير سياقي ، نقل شده است ) . همچنين در لغت نامه ، ذيل ِ « لبيبي » ، در حاشيه ، وجه ِ درست استدراك و ايضاح شده است .

M.Sohrabi
http://fardayerowshan.blogspot.com
http://borzinmehr.blogspot.com
http://digbedig.blogspot.com
http://www.freewebs.com/borzinmehr
http://borzinmehr.blogfa.com